گل ارکیده

درباره اركیده ها

اركیده گل غایت ها است؛ به غایت زیبا، به غایت هوسناك، به غایت نامتعارف و به غایت گرانبها. اركیده این استاد تمام و كمال فریفتن حشرات كه بر قله های رفیع تكامل گیاهان ایستاده است پرجمعیت ترین خانواده سلسله گیاهان نیز هست. با بذرهایی كه در زمره كوچك ترین هستی های جهانند و با اشكالی كه در افراط كاری از همه پیشی گرفته اند، عجیب نیست كه این الهه های گیاهان تا بدین حد ستایش شده باشند. برخی برای پرورش آنها كوشیده اند و برخی برای تغییر دادنشان و بحق آنچنان مستعد بوده اند كه بزرگترین گروه دو رگه های پرورشی موجود را بیافرینند. ۲۵ تا ۳۰ هزارگونه اركیده شناخته شده خانواده اركیدها (Orchidaceae) را می سازد كه از خویشاوندان خانواده سوسنی ها (لاله ها، سوسن ها و غیره) است.
در نگاه اول به نظر نمی رسد كه اركیده ها از چنین تنوع عظیمی برخوردار باشند. از ویژگی های بارز خانواده اركیده ها، تقارن دوطرفی گل هایشان است. تقارن دوطرفه یعنی اینكه اگر خطی فرضی از مركز چیزی بگذرد در هر دو سوی خط تصویر مشابهی دیده شود. (مانند انسان كه در هر یك از طرفین بدنش یك بازو، یك چشم و یك گوش دارد و همین طور تا به آخر) در داوودی كه تقارنش شعاعی است برخلاف تقارن دوطرفه در دور تا دور نقطه مركزی تصویر مشابهی دیده می شود. ویژگی شاخص دیگر اركیده ها عدم امكان تشخیص مادگی و پرچم های مجزا از هم در گل ها است. در واقع مادگی و پرچم به شكل یك اندام واحد استوانه ای موسوم به «پایه» در هم آمیخته اند. در انتهای این پایه مركزی كلاله قرار دارد و مابقی پرچم ها هستند.
هر پرچم دارای دو كیسه گرده یا بساك است كه هر كدامشان بر روی یك پایه بسیار ظریف و كوچك سوار شده اند. جام گل از سه گلبرگ تشكیل می شود كه گلبرگ میانی چه به لحاظ شكل و چه به لحاظ رنگ و اندازه كاملاً با دو گلبرگ دیگر متفاوت است از این رو نامی جداگانه دارد كه به آن گلبرگ لابل می گویند. شكل بسیار بدیع و ابتدایی گل در اركیده با سه كاسبرگی تكمیل می شود كه معمولاً آنچنان از حیث رنگ شبیه گلبرگ هایند كه غالباً نمی توان آنها را متمایز دانست. و اما این همه پیچیدگی و ظرافت برای چیست؟ همان طور كه می دانیم گل ها برای جلب توجه گرده افشان ها طراحی می شوند. و چون اركیده ها تكامل یافته ترین گل هایند پاسخ كاملاً روشن است. در این خانواده ارتباط بین حشرات و گل ها در حد كمال تكامل یافته است.
با دیدن برخی اركیده های اروپایی مانند اركیده های ابرویی از فاصله نه چندان دور چنین به نظر می رسد كه حشره ای بر روی گل نشسته است اما نگاهی از فاصله نزدیك تر حقیقت را برملا می سازد: رنگبندی، شكل و پشمالویی گلبرگ لابل تقلید دقیقی از یك حشره است. از اینجا معلوم می شود كه چرا اركیده های ابرویی را بدین نام ها می خوانند: ابرویی زنبوری، ابرویی زنبور عسل، ابرویی واسپی، ابرویی زنبور سرخ و... اگر قرار بود آدم ها تنها موجودات شیفته اركیده ها باشند از این رهگذر هیچ فایده ای نصیب این گل ها نمی شد اما خوشبختانه دام عشقی كه آنها برای حشرات گسترده اند بسیار كارگر افتاده است. نر برخی از حشرات بعضی اركیده ها را با ماده هم گونه ای خودشان اشتباه می گیرند. این فریبكاری حتی از این هم فراتر می رود، چرا كه این گل ها دقیقاً بویی مشابه بوی ماده های مورد نظر از خود می پراكنند.
نر نیز هیچ فرصتی را از دست نمی دهد: به سرعت به سوی گل شیرجه می رود و می كوشد با چیزی كه فكر می كند ماده همنوع خودش است جفت گیری كند. در تلاش برای این كار حشره با گرده های گل كه به حالت عمودی بر روی پایه نگه داشته شده اند و آماده چسبیدن به سر یا شكم اش هستند، تماس پیدا می كند. او كه از رسیدن به هدف خویش ناكام مانده به ناچار از گل جدا می شود و در حالی كه محموله ای از گرده ها را نیز با خود به همراه دارد درصدد فتح دیگری برمی آید. چندی بعد كوشش دوباره ای را از سر می گیرد و باز به وضعیت جفت گیری باز می گردد. در خلال این مدت اركیده خود را برای دومین تجاوز مهیا ساخته است. این بار پایه های كیسه های گرده طوری رو به پایین خمیده می شوند كه بساك ها جلوی جلو یا به پشت همردیف با سطح چسبناك كلاله قرار می گیرند. اگر قرار بود كه پایه ها به شكلی عمودی و در همان وضعیت سابق خود باقی بمانند، گرده افشانی رخ نمی داد. بدین ترتیب است كه از خودگرده افشانی اجتناب می شود.
تردستی اركیده می تواند از این هم بیشتر باشد. در برخی حشرات سر و كله نرها بیش از ماده ها پیدا می شود. آنها پس از خروج از تخم اولین چیزی كه به فكرشان می رسد تضمین تداوم نسل گونه است اما تنها چیزی كه نصیب شان می شود ماده های تقلبی است كه با آرامش خاطر روی گل آرامیده اند و عطرهای فریبنده از خود می پراكنند. در این لحظه است كه اركیده هیچ رقیبی ندارد.
البته تمام اركیده ها هم به فریبكاری تن در نمی دهند. آنها نیز مانند بیشتر گل ها آماده عرضه شهد و رایحه خوش اند به علاوه اینكه یك باند فرود وسیع مثل گلبرگ لابل و راهنمایانی آراسته برای كشاندن حشره به سوی پاداش اش (شهد) و محموله اجباری اش (كیسه گرده) دارند.
در برخی گونه های اركیده، اگر هیچ حشره ای به دیدار گل نیاید، پایه های كیسه های گرده خشك می شود و اجازه می دهد كه گرده های همان گل با كلاله تماس پیدا كند. در چنین مواردی است كه خودگرده افشانی رخ می دهد. در گونه های دیگر این پدیده پیش از آنكه گل فرصت شكفته شدن بیابد، رخ می دهد و در برخی گونه ها، گرده افشانی هرازگاهی موقعی كه گیاه هنوز زیر زمین است صورت می گیرد.
اركیده ها احتمالاً در مقایسه با سایر گل ها ظریف ترین هنرهای عاشقانه را خلق كرده اند اما غریزه مادری شان به طرز تاسف باری ناچیز است. در واقع بیشتر زادگان آنها شانس چندانی برای رشد و بالیدن ندارند.ب

گل های به غایت پیچیده و بذرهای به غایت ساده

دو یا سه روز پس از گرده افشانی گل پژمرده می شود و می افتد مگر اینكه بارور شده باشد. در این شرایط گلبرگ ها و كاسبرگ ها تغییر رنگ می دهند و می پژمرند اما همچنان چسبیده به تخمدان كه در پشت گل قرار دارد، باقی می مانند. تخمدان برای تشكیل میوه متورم می شود و به شكل كپسول در می آید. پس از رسیدن به بلوغ كه بسته به گونه از ۵تا ۱۵ ماه به طول می انجامد كپسول گشوده می شود و از آن غباری حاوی هزاران یا حتی صدها هزار بذر رها می شود. این بذرهای مینیاتوری بی نهایت سبكند و به آسانی با ملایم ترین نسیم ها نیز به این طرف و آن طرف می روند. از آنجا كه این بذرها فاقد ذخیره غذایی اند نمی توانند به تنهایی جوانه بزنند. بدین خاطر بذر اركیده بایستی مورد هجوم قارچی قرار گیرد كه تركیبات غذایی لازم برای جوانه زدن و تكوین را برایش فراهم آورد. در برخی موارد قارچ همچنان به رشد خود بر روی ریشه های گیاه بالغ ادامه می دهد. این طوری اركیده های فاقد كلروفیل مانند Neottia nidus-avis می توانند زنده بمانند و این یك مثال عالی از زندگی همزیستی است. با آنكه بذر اركیده ها می تواند زمان طولانی زنده بماند اما بسیاری از آنها در انتظاری عبث برای دستیابی به قارچ از بین می روند. به همین خاطر به رغم تعداد بسیار زیاد بذرها تنها تعداد اندكی از آنها شانس رشد و ایجاد یك اركیده جدید را می یابند. حتی وقتی تمام فاكتورهای لازم برای موفقیت قطعی بذر مهیا می شود باز هم بایستی سال های زیادی بگذرد، در مورد برخی گونه ها بیشتر از ۱۵ سال، تا گیاه جدید بتواند تولیدمثل كند.ب

تنوع شیوه های رشد

بذر فوق العاده سبك اركیده می تواند بدون هیچ مشكلی خود را به نوك درختان برساند. به همین خاطر با دو نوع اركیده سر و كار داریم: اركیده های خاكزی كه همان طور كه از اسم شان برمی آید روی زمین زندگی و رشد می كنند و اركیده های دارزی كه بر روی درختان مستقر می شوند. هر یك از دو نوع اركیده می توانند به دو روش مختلف رشد كنند: اركیده های چندآسه ای كه رویش جدید در كنار رویش سال پیش صورت می گیرد و باعث گسترش جانبی گیاه می شود، و اركیده های تك آسه ای كه رویش جدید بر روی رأس گیاه بر ارتفاع می افزاید. گوناگونی بسیار زیاد در سبك زندگی و رشد اركیده ها تنوع ریخت شناختی چشمگیر اندام هایشان را تبیین می كند.ب

برگ ها، ریشه ها، ریزوم ها و بقیه پیازهای كاذب

در اركیده های چند آسه ای ریشه ها بر روی ریزوم و رو به پایین رشد می كنند.ریزوم ساقه كوتاهی است كه در زیرخاك (در اركیده های خاكزی) یا بر روی تكیه گاه (در اركیده های دارزی) به وجود می آید. اما ساقه و برگ هایی كه بر روی آن پدیدار می شوند، رو به بالا رشد می كنند. اكثر گونه های دارزی در ساقه هایشان اندام های ذخیره ای دارند كه به آنها كمك می كند تا شرایط دشوار فصل خشك را تحمل كنند. شكل این اندام ها از گونه ای به گونه دیگر فرق می كند اما در تمامی موارد یك بادكردگی پیازمانند وجود دارد كه بدین خاطر آن را پیاز كاذب یا شبه پیاز می نامند. برگ ها در منتهاالیه شبه پیازها به وجود می آیند. معمولاً تنها تعداد اندكی شبه پیاز در ساقه ها شكل می گیرند: یك یا دو یا چهار تا كه بسته به گونه فرق می كند. بسیاری از اركیده های خاكزی مانند اركیده های جنس Orchis یاOphrys كه برگ ها و ساقه هایشان طی فصل سرما از بین می رود اندام های ذخیره ای دیگری نیز دارند كه عبارتند از دو پیاز در بین ریشه ها: یكی از آن دو كه چروكیده می شود منابع غذایی لازم برای رشد گیاه را فراهم می كند و دیگری كه تازه تشكیل می شود مهیای تغذیه برگ ها و ساقه های جدیدی است كه در بهار سبز می شوند. این دو پیاز پهلو به پهلوی هم قرار می گیرند و نام اركیده كه از كلمه یونانی «اركیس» به معنی بیضه مشتق شده به نحوه استقرار همین پیازها اشاره دارد. در اقلیم هایی كه گرمی و رطوبت ثابت است و در نتیجه نیازی به اندام های ذخیره ای نیست برخی از اركیده های خاكزی فاقد چنین اندام هایی هستند. آنها حتی ساقه ندارند و صرفاً دارای برگ و سنبله گل هایند. معروفترین این اركیده ها Paphiopedilum است.ب

اركیده های تك آسه ای

ساقه در این اركیده ها دراز و درازتر می شود و در نمونه هایی مانند وانیل به چندین متر می رسد، اما غالباً رشد آنها به طرز مناسبی محدود می شود مانند اركیده های جنسVanda، Phalaenopsis، Angraecum و سایرین. برگ ها در آنها به طور متناوب در اطراف ساقه می رویند. ریشه ها نیز در قاعده و در جای جای طول ساقه می رویند.ب

تنوع در شكل برگ

برگ در اركیده ها همواره ساده با رگبرگ های طولی است با این همه اشكال بسیار متنوع برگ در گونه های مختلف پیدا می شود. برگ ها می توانند تخم مرغی یا نیزه ای، باریك و نازك یا طویل و استوانه ای باشند، به همین ترتیب ممكن است خیلی بزرگ یا خیلی كوچك یا حتی كاملاً تحلیل رفته باشند. گونه هایی كه در آفتاب رشد می كنند برگ های ضخیم دارند و آنهایی كه سایه پسندند برگ هایشان نازك است و به جز چند مورد استثناء مانند (Eria velutina) برگ ها فاقد كرك اند. در مواردی هم برگ نقشی مشابه پیازهای كاذب را برعهده می گیرد و به عنوان اندام ذخیره آب عمل می كند. برگ ها معمولاً به رنگ سبز (از تیره تا روشن) و در مواردی به رنگ های دیگر نیز هستند. مثلاً در Phalaenopsis schilleriana سطح زیرین برگ بنفش است و در Macodes petola برگ ها رگه هایی به رنگ زرد طلایی دارند.ب

سیستم ریشه ای

اگرچه ریشه اركیده های خاكزی در مقایسه با ریشه سایر گیاهان چندان قابل توجه نیست اما در عوض سیستم ریشه اركیده های دارزی درست نقطه مقابل آنها است. تمامی سیستم های ریشه ای برای جذب آب و نمك های معدنی تلاش می كنند اما وقتی قرار باشد این مواد به جای خاك از هوا گرفته شوند كار بسیار دشوار می شود. از این رو ریشه های اركیده های درختی خیلی بیشتر تكامل و تنوع یافته اند. آنها معمولاً استوانه ای شكل اند و ممكن است برای به دام انداختن رطوبت هوا تا چندین متر رو به پایین آویزان شوند. بدین خاطر سطح بیرونی ریشه ها در بافتی اسفنجی به نام شامه پوشانده می شود كه به آنها ظاهری نقره ای خاكستری می دهد. اركیده ای كه بالای یك شاخه قرار گرفته ممكن است به آسانی توسط حیوانی یا با فوت بادی از جا كنده شده و از درخت سقوط كند. از این رو دومین كاركرد این ریشه های محكم، نگه داشتن گیاه بر روی تكیه گاهش است. این ریشه ها در اركیده های بی برگ كاركرد سومی نیز دارند و آن اینكه در غیاب برگ با كلروفیلی كه دارند وظیفه فتوسنتز را هم انجام می دهند. اركیده ها با داشتن این همه تنوع ریخت شناختی بدیهی است كه گیاهانی همه فن حریف از كار درآمده اند و قادر به سازش با بسیاری از محیط ها هستند و در واقع اركیده ها تقریباً در همه جای زمین پیدا می شوند.ب

اركیده ها جهان را تسخیر كرده اند

اركیده ها در تمامی قاره ها به جز قطب جنوب و در تمامی زیستگاه ها مگر در بیابان یافت می شوند. آنها حتی در مناطقی با درجه حرارت پایین و رطوبت هوای بالا نظیر اروگوئه حضور دارند. اركیده Dendrobium cunninghamii كه در نیوزیلند می روید گاهی شرایط یخبندان را نیز تحمل می كند. اركیده های دندروبیوم تاسمانی و استرالیا روی صخره ها و تخته سنگ ها رشد می كنند و به همین خاطر به «سنگ رست »ها معروفند. در عرض های جغرافیایی نزدیك به آلپ و پیرنه اركیده های خاكزی غالب اند اما در عرض های نزدیك تر به خط استوا اركیده های دارزی رایج ترند. در مجموع اركیده ها در ارتفاع ۱۱۰۰ تا ۲۱۰۰ متری از سطح دریا فراوانند.گل های سفید در اركیده های آفریقا به وفور دیده می شوند اما در آسیا كه به داشتن اكثر گونه های اركیده می بالد، گل ها اكثراً رنگارنگند.
اركیده های قاره آمریكا نیز به همان اندازه اركیده های آسیا از غنای رنگ برخوردارند. این قاره سرزمین مستعدی برای اركیده های جنس Cattleya است. جنوب چین نیز دارای برخی از جالب توجه ترین اركیده های Paphiopedilum است و سایر اركیده های خاكزی جالب در استرالیا رشد می كنند.نكته عجیبی كه درباره برخی جنس های اركیده وجود دارد این است كه تنها در یك منطقه از جهان موجودند و در هیچ جای دیگری حتی با داشتن شرایط اقلیمی كاملاً یكسان رشد نمی كنند مثلاً جنس Odontoglossum تنها در آمریكای جنوبی پیدا می شود، جنس Vanda فقط و فقط در جنوب شرقی آسیا حضور دارد و همین طور تا به آخر. اركیده ها با این همه زیبایی، این همه اشكال شگفت انگیز و عجیب و با چنین پراكنش گسترده ای گویی مقدر شده كه توسط انسان مورد استفاده قرار گیرند.ب

یك گیاه با كاربردهای فراوان

استفاده از برخی اركیده ها در پزشكی و درمان های رایج احتمالاً از روی شكل جفت پیازهای زیرزمینی آنها كه یادآور شكل خاصی بوده صورت می گرفته است. هنوز هم در تركیه از ریشه خشك شده اركیده نوعی غذا تهیه می شود. وانیل كه توسط آزتك ها مورد استفاده قرار گرفت بیش از هر اركیده دیگری در جهان كاشته می شود. غلاف بسیار معطر آن در بسیاری از غذاها و نیز عطرها مصرف می شود. وانیل مهمترین منبع درآمد ملی در كشورهای تك محصولی نظیر ماداگاسكار، كومور و جزیره رونیون است.
هرچند كه بازار وانیل طبیعی در مقایسه با محصولات ساختگی بسیار كوچك است اما بگذارید امیدوار باشیم كه این بازار كوچك به تمامی از میدان به در نشود.در چین پیازهای كاذب گونه خاصی از Dendrobium به عنوان یك دم كرده آرام بخش استفاده می شود. در كره گونه D.nobile پیدا شده كه حاوی عوامل ضدسرطان است. در سرتاسر آسیا این گل نقشی كلیدی در زندگی روزمره و در رسوم مذهبی دارد. میوه اركیده Cymbidium برای بومیان استرالیا در نقش داروی ضدآبستنی عمل می كند. در جزایر آنتیل از Bletia tuberosa برای درمان مسمومیت استفاده می شود. در ژاپن از شیره Bletilla چسبی تهیه می كنند كه در صنایع سنتی كاربرد دارد. در گوآتمالاو پرو، اركیده ها در جشن های مذهبی به عنوان هدایا و تزیینات نقش بسیار مهمی دارند. در گواتمالا اركیده Cattleya skinneri گل سنت سباستین است در حالی كه در كاستاریكا گل ملی است. در پاناما، Peristeria elata از چنین جایگاه رفیعی برخوردار است.
اركیده هنوز هم مانند گذشته الهام بخش نقاشان، مجسمه سازان، تصویرگران و سایر هنرمندان و برای مابقی ما دست كم اینكه بسیار تحسین برانگیز است.
از ۱۶۹۸ كه نخستین اركیده نواحی گرمسیری Brassavola nodosa از جزیره كاراكائو به هلند آورده شد، جذابیت و فریبندگی این گل ها بی وقفه افزایش یافته است. در ابتدا اركیده ها تنها مورد توجه علاقه مندان خوش اقبالی بوده اند كه می توانستند برای آوردن گیاه به كلكسیون هایشان راهی سفر شوند. اما رفته رفته با بهبود شیوه های كشت به ویژه روش های كم خرج تر گرم كردن محیط با استفاده از بخار آب به جای هوای داغ، اركیده های مناطق گرمسیری در دسترس افراد بیشتری قرار گرفتند. از پایان قرن نوزدهم، اركیده ها در مقیاس های وسیع به منظور تجارت گل بریده شان در منطقه گنت بلژیك كشت شده اند. اركیده های Cattleya، Odontoglossum و Paphiopedilum از بلژیك به پاریس، برلین و حتی مسكو فرستاده می شود. در انگلستان داشتن مجموعه های اركیده در خانه های اشرافی عادی بوده و در منازل طبقات متوسط خوش سلیقه نیز دست كم یك اركیده خانه وجود داشته است.
داشتن این كلكسیون ها هنوز هم رونق دارد و اركیده ها مانند كارهای هنری در حراج فروخته می شوند. در ایالات متحده، آلمان و فرانسه نیز شور و عشق مشابهی دیده می شود. تمامی بستان كاران بزرگ به كشت اركیده ها نیز مشغولند. هلند اكنون بزرگترین تولیدكننده اركیده اروپا است. در مناطق گرمسیری جهان، تایلند نخستین كشوری است كه شیوه های كاشت اركیده ها را پیشرفته ساخت اما مالزی وسیع ترین زمین ها را به تولید اركیده ها اختصاص داده است. ژاپن عمده ترین واردكننده گل های بریده اركیده جهان است در حالی كه بزرگترین واردكننده در اروپا، ایتالیا است. واردات اركیده فرانسه در سال ۱۹۹۳ به ۸ میلیون شاخه رسید. این تجارت پررونق تنها به گونه های گیاه شناختی موجود محدود نمی شود.
آنها عمدتاً گونه های هیبرید هستند كه توسط باغبانان در تعداد بسیار زیاد خلق شده اند. این هیبریدها ممكن است صرفاً حاصل پیوند زدن دو گونه خویشاوند باشند یا ممكن است هیبریدهایی از دو یا حتی سه یا چهار جنس مختلف باشند. به نظر می رسد كه آینده اركیده های پرورشی اطمینان بخش است درست برعكس وضعیت گونه های اركیده شناخته شده یا ناشده ای كه همچنان در طبیعت سرسختی می كنند. اكنون زیستگاه های این اركیده ها با تخریب های وسیع جنگل های گرمسیری و سرعت سرسام آور شهرنشینی به شدت مورد تهدید قرار گرفته است. تاكنون بسیاری از گونه های اركیده از دست رفته اند و تنها باید امیدوار بود كه انسان به زودی دست از این تخریب ها بردارد تا شاید هنوز در گوشه و كنارهای پرت افتاده جنگل ها، گونه جدیدی از این گل های شگفت انگیز شانس بالیدن داشته باشد.ب