آثار و سبک شعری پروین
دیوان پروین، شامل ۲۴۸ قطعه شعر می‌باشد، که از آن میان ۶۵ قطعه به صورت مناظره است. اشعار پروین اعتصامی بیشتر در قالب قطعات ادبی است که مضامین اجتماعی را با دیدهٔ انتقادی به تصویر کشیده‌است. در میان اشعار پروین، تعداد زیادی شعر به صورت مناظره میان اشیاء، حیوانات و گیاهان وجود دارد.درون مایه اشعار او بیشتر غنیمت داشتن وقت و فرصت ها، نصیحت های اخلاقی، انتقاد از ظلم و ستم به مظلومان و ضعیفان و ناپایداری دنیاست.در شعر پروین استفاده هایی از سبک شعرای بزرگ پیشین نیز شده است.ملک الشعرای بهار در مقدمه ای که بر دیوان وی می نویسد، می گوید:
این دیوان ترکیبی است از دو سبک و شیوهٔ لفظی و معنوی آمیخته با سبکی مستقل، و آن دو یکی شیوه خراسان است خاصه استاد ناصر خسرو قبادیانی و دیگر شیوهٔ شعرای عراق و فارس است به ویژه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی علیه الرحمه و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفا است، و این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسم معانی و حقیقت جوئی است ترکیب یافته و شیوه ای بدیع و فاضلانه به وجود آورده است.
اشعار او را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول که به آن سبک خراسانی گفته شده و شامل اندرز و نصیحت است و بیشتر به اشعار ناصرخسرو شبیه‌است. دسته دوم اشعاری که به آن سبک عراقی گفته شده و بیشتر جنبه داستانی به ویژه از نوع مناظره دارد و به سبک شعر سعدی نزدیک است. این دسته از اشعار پروین شهرت بیشتری دارند.
خصوصیات شعر پروین:
شعر پروين، شعر
زنانه است. «در تاريخ شعر زنانه فارسي، پروين تنها زني است كه زيباترين اشعار سياسي
ــ انتقادي را با نگرشي زنانه سروده است و از جهت كميت و كيفيت چنين اشعاري با هيچ
كدام از زنان شاعر همانند نيست. مهم ترين امتياز پروين در تفاوت انديشه ي او با
زنان شاعر هم زمانش در اتكا به توانايي انديشه و خردگرايي است.
در شعر او اصالت و صداقت كلام و انديشه ي شاعرانه موج مي زند و انديشه هاي تازه و
نو او متضمن نكات بلند اجتماعي، اخلاقي و انتقادي است و سرشار از عواطف و احساسات
مادرانه ي يك زن؛ چنان كه طرز نگاه او به اطراف و جهان به عنوان مادري مهربان و
دلسوز است به طوري كه استاد بهار مي گويد: «دائما در فكر است، بيشتر نگران وظايف
مادري است.
«همين مهر مادري او باعث مي شود كه وقتي از شب سخن مي گويد، شب بيچارگان و دردمندان
است نه شب عاشقان هجران كشيده و اگر از اشك مي گويد، اشك يتيمان و بيوه زنان است نه
اشك دلدادگان بلا دیده.
پروين شاعري عاطفي بود و براي ناكامي هم نوعانش همدردي مي كرد و تنها در تصوير كردن
اين احساس، هيجان خود را بروز مي داد، تفاوت ادارك خود و ديگران را مي ديد؛ جهالت،
تبه كاري،حقارت و نادرستي ها او را رنجيده خاطر مي كرد و براي ياري رساندن به انسان
هاي رنج كشيده، احساس تكليف و وظيفه مي كرد.
شعر پروين با تمام ويژگي هاي زنانه، با انديشه اي باز و نيرومند و بياني ساده و
روان در مقابل زور و فساد و بيداد مردانه مي ايستد و راه مبارزه را عليه زورگويي و
ستمگري هموار مي سازد و با لطافتي خاص زبان مردم را با شعر مردمي مي آميزد و در عين
زبان زنانه كلامي استوار و مردانه مي آفريند.
پروين در همه جا دل و جان با دردمندان دارد، غصه هاي آماس كرده مرامش را از زبان نخ
و سوزن، توانا و ناتوان، عدس و ماش، سير و پياز، اميد و نوميدي و هزاران مسأله ي
ديگر به طرزي قابل لمس نقاشي مي كند. استعداد هنري پروين بي اندازه حاصل خيز است.
تصوراتش بال هاي بلند پروازي دارد. با رواني و سهولتي سحرانگيز در زبان شعري حرف مي
زند. پروين شاعري هنرمند است. وظيفه ي يك شاعر را به عنوان معمار روح و فكر انجام
داده است و از گويندگاني است كه مصالح كارش را از كارگاه انديشه اي وسيع و دوربين و
از پديده هاي موجود در جامعه ي خويش به دست آورده است.
ديوان پروين پر از احساسات و آمال و اميدهاي بشري است. قصايدش حكيمانه است و به قول
استاد بهارقصايد ديوان بو و لهجه اي از قصايد ناصر خسرو دارد و درضمن آن ها، ابياتي
كه زبان شيرين سعدي و حافظ را فرا ياد مي آورد، بسيار است و بالجمله در پند و اندرز
و نشان دادن مكارم اخلاق و تعريف حقيقت دنيا از نظر فيلسوف عارف و تسليت خاطر
بيچارگان و ستمديدگان.
زبان پروين در قصايد و قطعاتش متفاوت است. بيشتر قطعاتش به صورت سؤال و جواب يا
مناظره است. «مناظره» از قديم الايام يكي از كهن ترين اسلوب حسن اداي مقصود و يكي
از بزرگترين طرز سخن گويي و استادي خاص ادبيات شمال و غرب ايران بوده و در آثار
پهلوي قبل از اسلام هم ديده مي شود و در زير سبك خراساني محكوم به زوال شده است كه
ناگاه با آمدن شاعري چون اعتصامي از روي فطرت و غريزه خويش بار ديگر اين شيوه
پسنديده در قطعات جاويد او احيا شده است.
در سراسر اشعار پروين عشق و محبت موج مي زند، اما اين عشق، نه عشق ليلي و مجنون است
و نه عشق لفظي امروز، بلكه عشق عارفانه و حقيقت جويي است.
